Graaiflatie, opeens hoor je het overal. Bedoeld wordt meestal: bedrijven die onder het mom van inflatie de prijzen meer dan de hogere kosten ophogen, en zo winst maken over de rug van de consument. Rabobank analyseerde het fenomeen. De bank kwam tot de conclusie dat de winsten gemiddeld inderdaad toenemen. Maar is er daarmee in Nederland ook sprake van graaiflatie?
Uit de analyse van de Rabobank blijkt dat bedrijfswinsten sinds 2021 sterk zijn toegenomen. Het netto exploitatieoverschot bereikte vorig jaar ten opzichte van de omvang van de totale economie het hoogste peil sinds 2008. In 2019 (pre-corona) bedroeg het netto exploitatieoverschot van bedrijven €201 miljard. "In 2020 daalde dat naar €189 miljard, om vervolgens te stijgen naar €213 miljard in 2021 en €238 miljard in 2022. Ook uitgedrukt als percentage van het bbp is de winst van ondernemingen toegenomen."
Die extra winst komt door een combinatie van besparingen en een toename van afzetprijzen ten opzichte van inputprijzen. Dat laatste is vooral zichtbaar in het vierde kwartaal van 2022 en kan volgens de bank op graaiflatie duiden. Als bedrijven de stijging van hun verkoopprijzen hadden beperkt tot wat strikt noodzakelijk was om hun winst op peil te houden, had de stijging van afzetprijzen vorig jaar 2,2 procentpunt lager kunnen uitpakken volgens Rabobank. "Ten opzichte van de totale prijsinflatie van de finale bestedingen van 11,8% (HICP) in 2022 zeker niet verwaarloosbaar."
Winst groeit harder dan omzet
FNV deed onlangs al onderzoek naar graaiflatie, op basis van de openbare jaarverslagen van 49 beursgenoteerde bedrijven (waarvan niet alle winst in Nederland wordt gemaakt). Van die bedrijven is de omzet tussen 2019 en 2022 gemiddeld 21% gestegen. De winst groeide harder, met 36%. FNV-bestuurder Petra Bolster zei daarover: "Deze cijfers laten zien dat in tijden van hoge inflatie de winstmarges van deze bedrijven juist gegroeid zijn. Van elke euro die binnenkomt, blijft er immers meer over als winst. Bedrijven weten hun marges bóvenop de stijgende kosten te verhogen. Dit lijkt steeds meer op 'graaiflatie': ondernemingen die de inflatie gebruiken om meer winst te maken. Het extra geld dat binnenstroomde, kwam bovendien niet terecht bij het hardwerkende personeel van deze bedrijven."
Zowel het IMF als de ECB hebben recent studies gepubliceerd waaruit blijkt dat het niet zozeer lonen zijn die prijzen de afgelopen tijd hebben opgedreven, maar vooral markups door bedrijven zelf, zo haalt de Rabobank aan. Alleen uit die winststijgingen is het volgens de bank echter niet goed mogelijk om te concluderen of er in Nederland ook daadwerkelijk sprake is van graaiflatie. Een andere factor die volgens de bank een rol kan spelen is anticipatie op aankomende kostenverhogingen. "Het duurt namelijk enige tijd voordat prijsverhogingen in de gehele productieketen zijn doorgerekend." Daarnaast is het volgens de analisten mogelijk dat ondernemers door het versterken van hun winsten alvast voorsorteren op loonkostenstijgingen. Daarbij komt dat de Nederlandse economie nog oververhit is. "Als bedrijven prijzen zouden verlagen, zou de vraag van Nederlandse en buitenlandse afnemers direct toenemen, terwijl bedrijven gezien de oververhitte economie vermoedelijk niet in staat zijn om aan deze extra vraag te voldoen."
FNV: Voedselgerelateerde bedrijven doen het goed
FNV stelde naar aanleiding van haar onderzoek: "Opvallend is dat alle voedselgerelateerde bedrijven in het onderzoek het goed lijken te doen. Van de zeven onderzochte ondernemingen (IMCD, Corbion, Unilever, Heineken, JDE Peets, Ahold-Delhaize en kunstmestproducent OCI red.) stegen de winstmarges in meer of mindere mate. Terwijl de boodschappen voor gezinnen duurder worden, lijken deze bedrijven daarvan te profiteren."
Prijsstijgingen van boodschappen krijgen veel media-aandacht, constateren de Rabo-analisten in hun onderzoek. "Dat wil echter niet zeggen dat daarmee gelijk sprake is van graaiflatie." Bij eieren bijvoorbeeld die tussen het eerste kwartaal van dit jaar 62% duurder waren dan een jaar daarvoor is de stijging volgens de bank voor een belangrijk deel toe te rekenen aan hogere voerkosten en kosten door strengere regelgeving op het gebied van dierenwelzijn. Ook een opgelopen schaarste, door vogelgriepuitbraken, marktverstoringen door corona, investeringsonzekerheid en meer vraag naar eieren, speelt een rol in de prijsontwikkeling, wat tijdelijk tot hogere marges in de keten leidt en die zullen naar verwachting op korte termijn weer verdwijnen, aldus de bank.
Prijsonderhandelingen op het scherpst van de snede
Ook voor andere voedingsmiddelen ligt graaiflatie volgens de bank niet voor de hand. "Kijken we naar voedingsmiddelen in bredere zin, dan draagt de intense concurrentie tussen verschillende supermarktformules en leveranciers ertoe bij dat prijsonderhandelingen met leveranciers op het scherpst van de snede werden en worden gevoerd. Veel food retailers en voedingsmiddelenproducenten – zeker huismerkproducenten – ervoeren in 2022 druk op hun winstmarges. Dat duidt niet op graaiflatie."
